Een gebrekkige openbaarheid speelt niet alleen bij de Bijlmer­vliegramp, maar ook bij andere pijnlijke dossiers. Denk bijvoorbeeld aan de toeslagenaffaire, de gaswinning in Groningen of de adoptiedossiers. Bij de discussie over de informatie die hier wel of niet openbaar wordt gemaakt ligt de focus voornamelijk op de verantwoording, de reconstructie van het overheidshandelen. Dat is in eerste instantie niet gek. Men wil weten wat er is gebeurd en waar het is misgegaan. Maar door de focus vooral op verantwoording te leggen wordt voorbijgegaan aan een minstens zo essentieel belang, dat van de rechtzoekende burger en de waarde die deze informatie voor hem kan hebben. Daar ligt een probleem. Want openbaarheid kan bijdragen aan de verwerking van dit soort pijnlijke gebeurte­nissen, kan duidelijkheid verschaffen en kan zelfs helpen bij het herstel van vertrouwen in de overheid. Een gebrek aan openbaarheid werkt wantrouwen en nepnieuws in de hand. Sinds het kinderopvangtoeslagenschandaal is dat bijna een open deur. Volgens onderzoeksjournalist Joost Oranje is dit ook bij de Bijlmervliegramp gebeurd: ‘Daar is onnodig veel geheimgehouden. Denk bijvoorbeeld aan de discussie over de vrachtbrieven en daarmee over de precieze samenstelling van de lading. Daar is toen veel verkeerd gegaan. Er werd langs elkaar heen gewerkt, en dit is vervolgens ontkend. Dit leverde argwaan op, wat door het gebrek aan openheid alleen maar groter is geworden.’ De overheid is onnodig gesloten bij dit soort onderwerpen, terwijl transparantie juist veel vragen kan wegnemen en daarmee bijdragen aan het herstel van het vertrouwen in de overheid. Dat laatste is positief, zou je denken, maar die medaille heeft een keerzijde. De Nederlandse overheid heeft niet altijd belang bij openbaarheid. Dit is volgens Oranje deels te wijten aan het poldermodel, dat gebouwd is op consensus: ‘Dat model heeft voordelen, maar ook tot gevolg dat je vaak potentiële conflicten zult willen voorkomen. Immers: degene die nu tegenover je staat, zit wellicht later weer met jou in een samenwerking. Dat stimuleert niet echt actieve openbaarheid, want dat kan consensus in de weg staan. Dan dus maar beter geheim­houden,’ aldus Oranje. Bij het bepalen van de openbaarheid van archieven wordt daarnaast volgens algemene rijksarchivaris Afelonne Doek soms gekeken met een risicomijdende blik, waaruit het kan lijken of er wantrouwen is jegens de burger. Hen inzage geven tot informatie wordt soms als ingewikkeld gezien, terwijl uit de ervaring van het Nationaal Archief blijkt dat de burger juist integer omgaat met informatie wanneer die hierin inzage krijgt.

Belang van burger meenemen

Een belangrijke reden om te vragen om inzage is volgens Doek niet om de overheid ter verantwoording te roepen, maar vooral om in te zien hoe het handelen van de overheid hun persoonlijke levenssfeer heeft geraakt. ‘Mensen zijn van harte welkom bij het Nationaal Archief, maar je zult maar de noodzaak voelen om naar het Nationaal Archief te gaan, omdat de overheid met haar beleid en uitvoering op zo’n manier in jouw leven heeft ingegrepen dat je zit met vragen daarover. Dat het je zo heeft geraakt dat je je gedwongen voelt om daar informatie bij te gaan vergaren. Dat legt echt een druk bij mensen.’ Dit wordt volgens Doek nu te weinig meegenomen in de bepaling van openbaarheid door de archiefvormer. ‘Met de tijd veranderen ook de gevoeligheden van materiaal. Je moet je altijd blijven afvragen of informatie nog steeds spannend of risicovol is.’ Tanja Jadnanansing, stadsdeelvoorzitter Zuid-Oost van de gemeente Amsterdam, beaamt dit. Het is volgens haar belangrijk om de gemeenschap in die beoordeling van informatie mee te nemen en elkaars wijsheid te combineren. Juist bij gevoelige kwesties zoals het ongeluk met de Boeing in de Bijlmer. ‘Dat gesprek met de gemeen­schap, dat geeft ons ook allemaal eigenaarschap over die informatie.’