‘Een ethisch officer speelt een belangrijke rol bij het agenderen en adviseren van ethische kwesties rond digitalisering,’ vertelt Olga Rachtchoupkina. ‘Die kwesties kunnen variëren van verkenning van de ethische implicaties bij inzet van data en digitale technologieën (ethisch gesprek) tot het opstellen van ethische richtlijnen. Input vanuit de ethische commissie (de ethisch officer vervult de rol van de secretaris van de commissie) speelt hierbij een cruciale signalerende rol.’ ‘Een belangrijk aandachtspunt in mijn werkzaamheden is borging van de ethische overwegingen door zo veel mogelijk aansluiting te vinden binnen de bestaande processen. Zo hebben we ethiek, bijvoorbeeld, binnen de datagedreven werken methodiek benoemd en hier acties aan verbonden. We zijn ook bezig ethische overwegingen te bestendigen bij de ontwikkeling van RPA en algoritmen, en binnen het inkoopproces.’ ‘Verder behoort tot mijn taken het creëren van de algemene bewustwording over digitale ethiek, dit gebeurt via de sessies en workshops.’

Ethische commissie Digitalisering

Het creëren van bewustwording binnen de organisatie is volgens Rachtchoupkina cruciaal. ‘Je kunt hierbij verschillende doelgroepen onderscheiden: gebruikers van dataproducten en systemen, mensen die vanuit de business betrokken zijn of in aanraking komen met aanschaf en implementatie van data en digitale toepassingen, en IV-professionals. Deze doelgroepen hebben verschillende betrokkenheid bij ethische overwegingen, dus dit vereist een andere diepgang en kennis over digitale ethiek en over de geldende afspraken. Zo zijn we datateams aan het vormen die werken aan datagedreven oplossingen (DGW) vanuit de business. Binnen de werkwijze van de datateams en bij de oprichting heeft ethiek een plek gekregen. Bij elke nieuwe DGW-oplossing wordt een ethisch gesprek gevoerd. Dit draagt bij aan bewustwording en heeft als belangrijkste doel om de gewenste waarden bij de ontwikkeling van een dergelijke oplossing mee te nemen.’ Ze gaat verder: ‘Ook is een rol weggelegd voor onze ethische commissie Digitalisering, die een kennisplatform en sparringpartner vormt voor het bestuur, de organisatie en onze partners binnen de Alliantie Smart Zwolle. De commissie brengt onafhankelijk reflecties uit om Zwolle te helpen ethische dilemma’s aan te scherpen en bewust te zijn van ethische aspecten bij de inzet van digitale technologie.’ Rachtchoupkina kijkt, daar waar ethische vragen ontstaan, mee bij aanschaf en inrichting van informatiesystemen en bij de inrichting van processen. Juist aan de voorkant moet er aandacht zijn voor ethiek. ‘In Zwolle kennen we richtinggevende principes voor digitalisering in de samenleving, die gestoeld zijn op een vijftal belangrijke waarden voor onze gemeente, namelijk menselijkheid, doeltreffendheid, vertrouwen, autonomie en diversiteit. Verder is ons streven om ethische overwegingen (in een ethisch gesprek) mee te geven bij elk project met een digitale component en bij implementatie en (her)inrichting van onze systemen. We maken gebruik van diverse gespreksmethodieken afhankelijk van de vraag en fase waarin het project zich bevindt.’ ‘Met een ethische scan, bijvoorbeeld, staan we stil bij de wenselijkheid van de digitale toepassing en de verhouding tussen de doelen en toepassing; we benoemen daarbij de waarden die belangrijk zijn en geborgd moeten worden in verdere ontwikkeling en/of bij implementatie. Met behulp van de Aanpak begeleidingsethiek zijn we in staat om gestructureerd en waardegedreven na te denken over de wenselijke keuzes rondom inrichting en/of implementatie van technologie. Door vooraf na te denken en het gesprek te hebben over ethiek, hebben we soms de keuze gemaakt bepaalde data niet te gebruiken en hebben we bij een ander project andere keuzes gemaakt bij het ontwerp van een algoritme.’

Borging

De gemeente Zwolle heeft voor zichzelf een aantal doelen gesteld rondom de ethische omgang met data en informatie. Rachtchoupkina: ‘De doelen die we bij digitaal ethiek hebben zijn tweedeling. Zo is Zwolle bezig om zich door te ontwikkelen als datagedreven organisatie. Vanuit het programma Datagedreven werken is de voorwaarde gesteld om datagedreven oplossingen op een ethisch verantwoorde manier te ontwikkelen en te implemen­teren. Het doel hierbij is de borging van ethische benadering in de werkwijze en om te leren. Daarnaast is binnen de digitale strategie van de gemeente de ambitie uitgesproken om verantwoord om te gaan met data en digitale technologieën. Naast privacy, kwaliteit en privacy vormt ethiek een belangrijk speerpunt. De achterliggende doelen hierbij zijn borging van privacy en transparantie en het voorkomen van ongelijkheid.’ In het land zijn meer initiatieven rondom de ethische omgang met data. Omdat Zwolle graag kennis deelt en van andere organisaties leert, werkt de gemeente veel samen. Rachtchoupkina: ‘We werken samen zowel op landelijk, regionaal als lokaal niveau. Deze samenwerkingen zijn vooral gericht op kennisdeling en uitwisseling van best practices. Daarnaast wordt er vanuit de VNG en diverse ministeries geïnvesteerd in de ontwikkeling van de praktische instrumenten en richtlijnen. Vanuit Zwolle zijn we ook mede-initiatiefnemer geweest van de Community of Practice Ethiek van de City Deal Slimme Stad. Die wordt nu getransformeerd in de gestandaardiseerde afspraken en werkwijze binnen het DMI-ecosysteem voor slimme, duurzame verstedelijking en mobiliteitsvernieuwing. Daarnaast zijn er incidentele en structurele contacten met de ethiek-professionals binnen de gemeenten en de provincie Overijssel. Ook werken we nauw samen met de onderwijsinstellingen, zoals Hogeschool Saxion, Hogeschool Windesheim en Universiteit Twente om nieuwe inzichten op te doen en verworven kennis binnen de gemeente te implementeren.’