Een historisch interessante maar uiteindelijk ontoereikende metafoor voor informatie is die van de verschillende fasen van H2O: ijs, water en stoom. Ze staan voor de aard en de wijze waarop we met informatie (kunnen) omgaan. Lange tijd hebben we informatie als in bevroren toestand behandeld. Het document was er het bewijs van: eenmaal vastgelegd verandert het niet meer of alleen met grote moeite van inhoud en vorm. Bewaren is belangrijker dan manipuleren. Met de opkomst van geautomatiseerde hulpmiddelen is informatie als water en dus fluïde geworden: het kan context- en gebruiksafhankelijk relatief makkelijk worden aangepast en gedeeld. Het document is als basiseenheid vervangen door het bestand.

Eigen leven

Anno nu beleven we de overgang naar informatie als stoom: informatie is vluchtig, snel veranderend, nauwelijks beheersbaar en potentieel heel krachtig. Belangrijk is dat in deze fase elke relatie met een vast formaat en vaste structuur wordt losgelaten: een losse zinsnede, een whatsappbericht, een mail-flard… Ze figureren evenzeer als zelfstandige informatie naast de klassieke formaten. Tegelijk doet zich een fenomeen voor dat voorbij de stoommetafoor reikt: eenmaal gecreëerd, is informatie in staat om zichzelf in een andere context voort te planten, combinaties met andere informatie aan te gaan, etcetera. Het samengaan van loslaten van vast formaat en context en zelfpropagatie betekent dat informatie een eigen leven, los van menselijke interventie, gaat leiden en bijgevolg een eigen belang en betekenis krijgt. We kunnen terecht spreken van de emancipatie (eigenlijk nog beter: emensipatie) van informatie. Control-denken hierover is niet langer adequaat. De relatief recente heibel over een “antisemitische” zin uit een column van de schrijver Herman Brusselmans is hier illustratief voor: de zin wordt uit zijn verband gehaald, verspreidt zich als zelfstandig statement en wordt uiteindelijk in heel andere contexten geïnterpreteerd met alle gevolgen van dien (niet het minst voor Brusselmans zelf). Samengevat in een boutade: informatie is niet langer wat het leek te zijn maar eigenlijk nooit geweest is.

ANT

Duidelijk is dat onze omgang met informatie is verstoord: we worden er als individu maar ook als organisatie eerder door overweldigd dan geholpen. Het consequent doordenken van informatie als geëmancipeerd wezen is op zichzelf een gewaagd experiment buiten de geëigende denkpaden, maar kan ons helpen in het herstellen van het evenwicht in de mens-informatierelatie. Ik onderneem een stoutmoedige poging en neem hiervoor mijn toevlucht tot de Actor-netwerktheorie (ANT) van Bruno Latour. Het centrale idee van ANT is dat sociale, technische en natuurlijke elementen allemaal een rol spelen in de werkelijkheid die we ervaren en die het best begrepen wordt als een samenspel van steeds wisselende netwerken. In plaats van een scherp onderscheid te maken tussen mensen en “dingen”, beschouwt ANT deze als onderling afhankelijke en gelijkwaardige “actanten” die invloed uitoefenen op elkaar. In deze gedachtelijn beschouw ik informatie als een actant.

Herpositionering en herwaardering

Wat zijn dan kenmerken en effecten van deze herpositionering en herwaardering van informatie? Ik noem er een aantal:

1. De verhouding mens-informatie is er een van fundamentele gelijkheid. Informatie heeft handelend vermogen, we worden verondersteld met informatie samen te werken in plaats van te (proberen te) beheersen. De kwestie is niet of wij aan informatie rechten toekennen, maar dat we accepteren dat we van informatie afhankelijk zijn. Informatie kent geen eigenaarschap (wat suggereert dat je informatie zou kunnen beheersen en in ultimo vernietigen), eventueel hooguit (tijdelijke) verantwoordelijkheid. Deze verantwoordelijkheid reikt verder dan voorheen, want eenmaal gecreëerd gaat informatie een eigen leven leiden.
2. Informatie is niet langer een passief middel voor een mensgericht doel, maar een actieve (f)actor. Dit vereist een mentale transformatie in het “gebruik” van informatie. Informatie eist haar rechten op: als we haar ergens voor inzetten, zijn we er verantwoordelijk voor dat die informatie hiervoor geëigend is en dus in de juiste betekenis wordt aangewend; anders is er sprake van misbruik van informatie. Informatie-ethiek krijgt hiermee een nieuwe invulling.
3. Informatie vermenigvuldigt zichzelf en is mede hierdoor niet schaars maar overvloedig en alom beschikbaar. We leven in een informatie-universum. Heel het heelal is informatie was de titel van een intrigerend artikel in het NRC van enige jaren terug. Alles is informatie is die van een inmiddels tien jaar oude documentaire van de Vereniging SOD. Maar een en ander heeft zijn consequenties: kiezen in overvloed is wezenlijk anders dan kiezen in schaarste, een overdaad aan informatie leidt tot slechtere besluitvorming en ergo gevolgen. Ook informatie lijdt aan dit euvel en dit is één van de oorzaken voor wat tegenwoordig heet het hallucineren van AI-systemen. In ruimere zin geldt dat economische wetmatigheden die uitgaan van schaarste op de helling komen te staan.
4. Informatie is veelsoortig: (on)gestructureerd, visueel, auditief… Tegelijkertijd is het fijnmazig/atomair. Klassieke ordeningsmethoden maar ook gebruiksgewoonten (documenten, bestanden, mappen, classificaties) zijn volslagen achterhaald. Duidelijk is dat onze omgang met informatie is verstoord. Bovendien is informatie permanent dynamisch en fluïde: informatie van nu is niet meer deze van zojuist, deze van zo meteen niet meer deze van nu. Zoeken levert per poging andere uitkomsten op, vindstrategieën vervangen zoekstrategieën.
5. Informatie is niet alleen veranderlijk maar ook multi-interpreteerbaar en dus een bron van vele waarheden en bubbels. Waarheden ontstaan in de interactie van mensen en informatie, hun bestendigheid is afhankelijk van de stabiliteit van deze interactie. Bubbels ontstaan waar we de dynamiek van deze interactie ontkennen; informatie wordt dan limiterend, in het ergste geval giftig. Informatie kan net als mensen ontregeld en uitgeput raken. Informatie is niet onschuldig.

Scherper

Deze interpretatie van informatie mag misschien vergezocht lijken, toch helpt ze om onze verhouding tot de overvloed aan informatie scherper te krijgen en er ons als maatschappij, organisatie of individu beter toe te verhouden. Ik noem enkele aspecten:

1. We hebben informatie buiten onszelf geplaatst en ondergebracht in geautomatiseerde systemen. Maar ook wij (en veel andere bronnen) zijn informatie! Juist het samengaan, het volledige ecosysteem van mens en informatie als volwaardig uitgangspunt nemen om belangen, rollen en relaties bloot te leggen schept ruimte om verantwoorde keuzes te maken.
2. We hebben de neiging om onszelf steevast als de primaire oorzakelijke kracht te beschouwen en informatie als een afgeleide hiervan. Deze visie erkent echter dat machtsverhoudingen binnen netwerken dynamisch zijn en dat informatie soms net zoveel of meer invloed heeft dan een persoon of een organisatie. Dit erkennen is geen schande, integendeel. Als we er ons maar bewust van zijn of het bewust negeren.
3. Technologie maakt het overdadige informatie-universum mogelijk maar stelt ons niet in staat om dit universum te beheersen. Denken dat AI of welke technologie ook ons hierin zal helpen is wishful thinking.
4. Het kan helpen om vastgelopen machtsverhoudingen los te maken. Zo sneuvelen veel pogingen om processen over organisatiegrenzen heen te stroomlijnen op pseudo-argumenten van autonomie, rechtsstatelijkheid etcetera. Het belang en de rechten van de factor informatie (die niets opheeft met deze argumenten) inbrengen en verdedigen kan een beslissende factor zijn om de patstelling, die vaak jaren aanhoudt, te doorbreken.