Werken aan de brug tussen overheid en burger
Tekst Pieter Verbeek
Beeld Hilbert Krane, Rijksoverheid
V.l.n.r. Mitchell Thomassen, Peter Bont en Ilse Euser
Streefbeeld 1
Hoe slaan we een brug tussen overheid en burger met openheid en openbaarmaking? Streefbeeld 1 gaat over het actief openbaar maken van overheidsinformatie waardoor we een open overheid creëren en burgers, journalisten, onderzoekers en bedrijven informatie makkelijk kunnen vinden. Onderstaand artikel zoomt verder in op hoe het Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informatiehuishouding (RDDI) hier aan bijdraagt. Voor meer informatie over het Meerjarenplan 2024-2025 waarin staat hoe bestuursorganen hun digitale overheidsinformatie duurzaam toegankelijk maken om zo meer open en transparanter te worden, download het Meerjarenplan Openbaarheid en Informatiehuishouding Rijksoverheid 2024-2025: http://bit.ly/4hbhq7M.
Openbaarheid van overheidsinformatie speelt een belangrijke rol bij de betrouwbaarheid van de overheid. De Wet open overheid (Woo) biedt hierin het kader, maar de implementatie vraagt om een gezamenlijke inspanning van alle overheidslagen. Het Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informatiehuishouding (RDDI) richt zich daarbij de komende jaren, samen met het Programma Open Overheid van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), op verdere professionalisering en verduurzaming.
Van de implementatie van de 17 verplichte informatiecategorieën uit de Woo, de ontwikkeling van werkdefinities tot de nodige hulpmiddelen. De afgelopen jaren zijn flinke stappen gezet in de openheid en openbaarmaking van overheidsinformatie, vertelt Peter Bont, projectleider openbaarmaking en informatiehuishouding bij RDDI. ‘Inmiddels worden de eerste vijf categorieën verplicht openbaar gemaakt, en de komende jaren volgen de overige.’ Bont noemt de beslishulp als voorbeeld van een van de hulpmiddelen. Daarmee ondersteunt RDDI overheidsorganisaties bij het actief openbaar maken van de categorieën onderzoeksrapporten en convenanten. Een andere ondersteuning voor de overheidsorganisaties is de vernieuwde handreiking Actief openbaar maken doe je zo!, vult collega Ilse Euser, projectleider actieve openbaarmaking bij RDDI aan. ‘Deze praktische gids biedt handvatten voor allerlei vraagstukken, zoals digitale toegankelijkheid, metadatering en monitoring. We breiden de handreiking nu uit met een hoofdstuk over de inspanningsverplichting.’ Ondanks alle belangrijke stappen die zijn gezet, blijven de uitvoering en uitvoerbaarheid bij de Woo een uitdaging. ‘Uit de invoeringstoets blijkt dat veel organisaties worstelen met de praktische uitvoering,’ vertelt Mitchell Thomassen, clustercoördinator openbaarheidsbeleid bij BZK. ‘Daarom werken we als RDDI en BZK gezamenlijk aan maatregelen om de Woo-processen responsiever en efficiënter te maken, bijvoorbeeld door het verbeteren van het contact met verzoekers en het versnellen van afhandelprocedures. De informatiebehoefte van burgers staat steeds meer centraal.’ Als voorbeeld noemt hij het met onder meer het ministerie van Financiën ontwikkelde slimme Woo-formulier, dat verzoekers helpt hun informatiebehoefte beter te formuleren. ‘Dit vermindert de administratieve last voor overheidsorganisaties en verbetert de afhandeling. Daarnaast worden Woo-contactpersonen opgeleid om burgers beter te ondersteunen.’ De komende tijd gaat RDDI ook inzetten op de ontwikkeling van leermiddelen om ambtenaren te ondersteunen bij de openbaarmaking. Gezien de diversiteit aan overheidsorganisaties – van ministeries tot kleine gemeenten – is een flexibele aanpak daarin essentieel. Bont licht toe: ‘Voor alle ambtenaren die met openbaarmaking te maken krijgen ontwikkelen we micro-learnings. Hiermee krijgen medewerkers in enkele minuten de basiskennis die nodig is om met de Woo te werken.’ Een ander speerpunt in e-learnings is het concept open by design, waarbij ambtenaren bij het opstellen van een nota of andere documenten al rekening houden met openbaarmaking. Dit betekent bijvoorbeeld dat ze geen gevoelige informatie erin zetten, en metadata direct koppelen. ‘Zo kunnen we tijd besparen en verhogen we de vindbaarheid van informatie,’ stelt Euser.
Leermiddelen Actieve Openbaarmaking: Nu beschikbaar!
Op 16 januari hebben RDDI en het Leerhuis Informatiehuishouding samen nieuwe leermiddelen gelanceerd om organisaties te ondersteunen bij actieve openbaarmaking. Ontdek praktische tips en inzichten om je processen te optimaliseren, met onder andere de Woo-match, e-learnings en een infografiek over de implementatiestappen. Mis deze kans niet en bereid je voor op een transparante toekomst! De leermiddelen zijn beschikbaar voor alle overheidsorganisaties, waaronder gemeenten, waterschappen, uitvoeringsorganisaties en rijksoverheden. Je vindt ze onder andere op https://www.informatiehuishouding.nl/actueel/nieuws/2025/01/16/leermiddelen-actief-openbaar-maken, het Leerhuis Informatiehuishouding en het Rijksportaal. Schrijf je in voor de RDDI-nieuwsbrief om op de hoogte te blijven!
Bottom-up
Uniek in de aanpak van RDDI en BZK is de bottom-upwerkwijze. In werkgroepen kijken ervaringsdeskundigen uit alle overheidslagen gezamenlijk naar praktische oplossingen. ‘Deze praktijk vormt de basis voor ons beleid en onze hulpmiddelen,’ vertelt Euser. ‘Deze bottom-upaanpak bevordert niet alleen draagvlak, maar zorgt ook dat de oplossingen aansluiten bij de behoeften van verschillende organisaties.’ De ervaringen en tips uit de praktijk worden ook verwerkt in de nieuwe versie van de handreiking, die voor de zomer van 2025 verschijnt.
‘ACTIEVE OPENBAARMAKING VERSTERKT DE TRANSPARANTIE ÉN HET VERTROUWEN IN DE OVERHEID’
De informatiebehoefte van de burger
‘Uiteindelijk willen we toe naar een toekomst waarin overheidsorganisaties proactief informatie delen en burgers alleen Woo-verzoeken indienen als ze iets missen. De inspannings-verplichting speelt hierin een belangrijke rol. Organisaties zoals de gemeente Amsterdam en het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur laten al zien hoe het kan, door dossiers met maatschappelijke relevantie actief openbaar te maken.’ Thomassen verwacht daarom dan ook dat de komende jaren openbaarheid steeds verder wordt geïntegreerd in het werk van overheidsorganisaties. ‘Het streven is dat organisaties niet alleen voldoen aan de verplichtingen, maar ook anticiperen op de informatiebehoefte van burgers. Dit vereist een cultuurverandering, waarin proactieve openbaarmaking vanzelfsprekend wordt.’
Streefbeeld 1: Openheid en openbaarmaking
De Brug tussen Overheid en Burger
Tools in the spotlight:
Meer informatie: https://www.informatiehuishouding.nl/projecten
Een belangrijk doel waar RDDI en BZK dan ook aan werken is het verbeteren van de responsiviteit bij Woo-verzoeken. Het kabinet zet in op snellere en responsievere afhandeling, waarbij verzoeken beter aansluiten op de verwachtingen van burgers. ‘Het is essentieel dat de burger gebruikmaakt van de beschikbare informatie,’ stelt Bont. ‘Onderzoek naar informatiebehoeften helpt daarbij om openbaarmaking beter af te stemmen op de wensen van de samenleving.’ Dat maakt de overheidsinformatie niet alleen toegankelijk, maar ook relevant en gebruiksvriendelijk. En dat leidt tot een overheid die transparant, efficiënt en responsief is, en daarmee het vertrouwen van burgers versterkt.
Voorbeeld uit de praktijk
Openheid en openbaarmaking bij het ministerie van Financiën
De nieuwe afdeling Openbaarmaking en Transparantie bij het ministerie van Financiën heeft flink wat stappen kunnen zetten richting actieve openbaarmaking. Dat is onder meer te danken aan de hulpmiddelen van het Rijksprogramma Duurzaam Digitale Rijkshuishouding (RDDI), vertelt Sabina Hendricks, strategisch adviseur bij de nieuwe afdeling.

Sabina Hendricks
‘Bij het identificeren van stakeholders en bewustwording bij medewerkers maken we gebruik van de tools van RDDI, zoals de handreiking Actief openbaar maken doe je zo!’ Vooral de werkdefinities van de verplichte informatiecategorieën, opgesteld door de KIA-groep Informatiecategorieën Woo, bleken onmisbaar, met name bij de complexe categorie onderzoeksrapporten. Daarbij was ook de beslishulp die RDDI daarvoor ontwikkelde behulpzaam. Er worden jaarlijks tientallen onderzoeken uitgevoerd in opdracht van het ministerie of door het ministerie zelf opgesteld. Samen met de Belastingdienst, Douane en Toeslagen loopt dit in de honderden. Het proces van openbaarmaking begint bij het inventariseren van al die rapporten en ze toetsen aan de Woo-definities. De beslishulp maakt dit inzichtelijk en werkbaar. Ook is Hendricks tevreden over de intensieve samenwerking met RDDI en het Programma Open Overheid van het ministerie van BZK. ‘We konden specifieke vraagstukken bespreken in speciaal georganiseerde sessies. Dankzij deze sessies en de hulpmiddelen van RDDI hebben we met succes de eerste openbaarmaking van categorieën in november kunnen uitvoeren.’ Ze ziet verder hoe de aanpak van RDDI en het Programma Open Overheid bijdraagt aan gedragsverandering bij medewerkers. ‘Door de juridische onderbouwing en de praktische tools groeien het begrip en de bereidheid onder medewerkers om mee te werken aan actieve openbaarmaking. Het bewijst hoe kleine stappen en goede ondersteuning een grote impact kunnen hebben, en hoe een deugdelijk verhaal helpt om mensen mee te krijgen in de transitie.’