Duurzame toegankelijkheid vraagt om samenwerking
Tekst Pieter Verbeek
Beeld Hilbert Krane
Martijn Kerkhof (l.) en Jeffrey Mangal
Streefbeeld 3
Hoe hou je overheidsinformatie openbaar, ook voor toekomstige generaties? Streefbeeld 3 gaat over het vergroten van duurzame toegankelijkheid. Die openbaarheid vormgeven vraagt om een gezamenlijke inspanning van alle overheidslagen. In dit artikel kijken we wat daarvoor nodig is en hoe het Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informatiehuishouding (RDDI) hier aan bijdraagt. Voor meer informatie over het Meerjarenplan 2024-2025 waarin staat hoe bestuursorganen hun digitale overheidsinformatie duurzaam toegankelijk maken om zo meer open en transparanter te worden, download het Meerjarenplan Openbaarheid en Informatiehuishouding Rijksoverheid 2024-2025: http://bit.ly/4hbhq7M
Het toegankelijk houden van overheidsinformatie is een belangrijke uitdaging. Om ervoor te zorgen dat e-mails, chats en sociale mediaberichten van rijksdepartementen beschikbaar blijven voor toekomstige generaties, is actie nodig. Het Rijksprogramma Duurzaam Digitale Informatiehuishouding (RDDI) speelt hierin een belangrijke rol. Het ondersteunt de archivering van deze communicatiemiddelen en draagt bij aan de beleidsvorming die CIO Rijk opstelt.
Al in 2019 ontwikkelde RDDI een handreiking rond e-mailarchivering. Toch worden e-mails binnen de rijksdepartementen momenteel nog niet overal systematisch gearchiveerd door i-professionals, vertelt Martijn Kerkhof, MT-lid en portefeuillehouder van de projectinspanningen rond chat, e-mail en sociale media bij RDDI. ‘Ieder departement is zelf verantwoordelijk, en vult het zelf in. Je ziet dat een aantal departementen al met een oplossing aan de slag zijn, die wachten niet tot er beleid is. Andere departementen hebben het risico niet genomen, of moeten nog technische stappen maken.’ Ook rond chatarchivering is de stand van zaken bij elk departement nog anders, en vaak gebeurt het handmatig bij departementen. ‘Dat is nog een uitdaging’, stelt Kerkhof. Om dit proces te stroomlijnen heeft het Nationaal Archief samen met het ministerie van OCW de sleutelfunctiemethodiek geïntroduceerd, in het buitenland ook wel bekend als de Capstone-methode. ‘Voor chatarchivering houdt dit in dat alleen de zakelijke chats van de top van een organisatie permanent bewaard worden.’ Hierdoor moet er voor ongeveer 1800 sleutelfuncties bij het Rijk een oplossing komen waarmee zakelijke chats geautomatiseerd veiliggesteld worden. Toegang tot die veiliggestelde chats is daarna alleen mogelijk door de eigenaar van de berichten én door een beperkt aantal geautoriseerde medewerkers op basis van specifieke informatieverzoeken. Het Nationaal Archief heeft een Model Selectielijst opgesteld, op basis waarvan organisaties aan de slag kunnen met de sleutelfunctiemethodiek. ‘Het principe erbij is comply or explain’, vult Jeffrey Mangal, projectleider rond het chatarchiveringsbeleid eveneens bij RDDI, aan. ‘Of je houdt je aan de Model Selectielijst of je hebt een goede onderbouwing waarom niet.’
‘ARCHIVERING VAN CHATS EN E-MAILS VRAAGT OM SAMENWERKING ÉN EENDUIDIG BELEID BINNEN DE RIJKSOVERHEID’
Eenduidig rijksbeleid
Maar om de archivering van e-mails en chats op dezelfde manier te beheren zou het goed zijn als er eenduidig rijksbeleid komt, waarmee alle departementen het kunnen vormgeven. Naar verwachting wordt begin dit jaar het beleid vastgesteld rondom chatarchivering en e-mailarchivering. Het beleid rond sociale media-archivering volgt dan later in het jaar. Onder leiding van CIO Rijk wordt het beleid vastgesteld samen met andere partijen. ‘In dat beleid wordt alles afgewogen, zoals privacy en informatiebeveiliging’, legt Mangal uit. ‘Het is mooi dat deze grote thema’s samenkomen en praktisch toepasbaar worden. Rond privacy zie je bijvoorbeeld inhoudelijke discussies ontstaan tussen partijen over de afweging tussen de belangen van de Archiefwet, de Woo (Wet open overheid) en de AVG (Algemene Verordening Gegevensbescherming), die in sommige gevallen op gespannen voet met elkaar staan. Als RDDI kunnen wij als derde partij daarin een verbindende rol oppakken. We helpen het gesprek op gang brengen, juist door elkaars standpunten te leren kennen en begrijpen.’ Vanuit de pilot chatarchivering, die afgelopen jaar onder leiding van RDDI liep, zijn inzichten verwerkt in de beleidslijn. Kerkhof: ‘De voorbereidingen om de chatarchivering als beleid uit te rollen, worden op dit moment getroffen door de Rijksorganisatie voor Informatiehuishouding (RvIHH), voorheen DocDirect. Wat heel goed werkte bij de pilot is dat het echt een whole system in a room was. We hadden in het klein alle belangen aan tafel.’
Streefbeeld 3: Vergroten van duurzame toegankelijkheid
Continuïteit voor toekomstige generaties
In navolging van de Wet digitale overheid (Wdo) en de Archiefwet gaat streefbeeld 3 uit van duurzaam toegankelijke informatie (DUTO). Alle overheidsinformatie moet conform wetgeving en wettelijke kaders toegankelijk blijven voor mensen met een belang daarbij, zowel nu als in de toekomst.
Dat betekent dat werkprocessen en informatiesystemen moeten voldoen aan vastgestelde DUTO-kwaliteitsstandaarden. Bij nieuwe systemen worden deze eisen al tijdens de ontwikkeling of aanschaf meegenomen. Voor bestaande systemen worden risicoanalyses uitgevoerd om te bepalen welke aanvullende maatregelen nodig zijn.
Veranderingen Duurzame toegankelijkheid houdt ook rekening met technologische veranderingen, zoals veroudering van bestandsformaten of software, en met aanpassingen in informatiesystemen. Denk bijvoorbeeld aan uitfasering of gewijzigde functionaliteiten, maar ook migraties. Ook neemt ze organisatorische veranderingen in ogenschouw, zoals reorganisaties en veranderende gebruikers- en maatschappelijke wensen, waaronder de behoefte aan slimmere zoekfuncties. Elke rijksorganisatie moet straks over de juiste procedures beschikken om te zorgen dat deze kwaliteitsstandaarden kunnen worden toegepast en nageleefd. Hierdoor blijft informatie toegankelijk en bruikbaar, ongeacht veranderingen in techniek, systemen of gebruikersbehoeften.
‘DUURZAME TOEGANKELIJKHEID BEGINT BIJ VERANTWOORDELIJKHEID EN HET PRINCIPE ARCHIVERING BY DESIGN’
Kijken wat er nodig is om te veranderen
Met de naderende vaststelling van het beleid gaat RDDI nu een nieuwe fase in, gaat Kerkhof verder. ‘We gaan meer verbinden op het vlak van departementale projecten en implementatiemanagement. Aangezien de departementen het straks zelf gaan doen, werken wij nu samen met projectleiders per departement. We kijken waar ze tegenaan lopen en wat ze nodig hebben. Zo is er bijvoorbeeld behoefte aan een communicatietraject, een verandertraject, om mensen zover te krijgen dat ze echt werken aan de archivering vooraf, dus archivering by design. Bij een gedragen vraag vanuit de departementen kijken wij of we een handreiking, communicatietoolkit of ander kennisproduct kunnen aanbieden. Dat gaan we de komende jaren meer doen.’ Kerkhof en Mangal werkten het afgelopen jaar samen aan de Handreiking IHH kabinetswissel, gericht op vertrekkende en startende bewindspersonen. Deze is praktisch gericht op het zorgvuldig veiligstellen van e-mail, chats en sociale media van bewindspersonen, wanneer zij aantreden en/of vertrekken.
Streefbeeld 3: Vergroten van duurzame toegankelijkheid
Continuïteit voor Toekomstige Generaties
Tools in the spotlight:
Meer informatie: https://www.informatiehuishouding.nl/projecten
Gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen
Nu is het zaak om te zorgen dat de departementen zelf de verantwoordelijkheid oppakken. ‘Zij zijn uiteindelijke verantwoordelijk voor hun eigen informatiehuishouding. RDDI verbindt hierbij en signaleert de belangrijke knelpunten zodat deze gezamenlijk met de departementen uitgewerkt worden. Ze gaan dus gezamenlijk én lokaal bij het eigen departement aan de slag,’ vertelt Kerkhof. ‘Het is in deze fase belangrijk om met alle partners deze puzzels te gaan leggen rond de archivering van e-mails, chats en social media. Je ziet dat je haalbare resultaten krijgt op het moment dat je de verbinding aanbrengt.’
Gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen
Van LinkedIn, X, Instagram tot Facebook. De sociale mediakanalen zijn niet meer weg te denken uit het werk van rijksambtenaren. Ze spelen een steeds grotere rol in de communicatie van overheidsorganisaties.

Maar het bewaren van de overheidsinformatie uit deze kanalen levert de rijksinformatiehuishouding nog de nodige uitdagingen op. Hoe bewaar je deze data nu duurzaam, betrouwbaar en toegankelijk? Hoe kan de rijksoverheid, conform wetgeving, meer grip krijgen op de archivering van sociale media? Hoe kan jouw organisatie zich daar beter op voorbereiden?
Meet-up Sociale Media-archivering
Daarover hoor je meer tijdens de overheidsbrede Meet-up Sociale Media-archivering, die het Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informatiehuishouding (RDDI) op 27 februari van 13.00-17.00 uur in de Hoftoren te Den Haag organiseert. Tijdens deze interactieve bijeenkomst delen experts de huidige stand van zaken bij de verschillende rijkspartijen en kijken we naar juridische kaders, praktische oplossingen en de nieuwste inzichten op het gebied van sociale media-archivering. In break-outsessies kun je meedoen aan een datadialoog over conflicterende waarden binnen (het beleid rond) sociale media-archivering of mee de diepte ingaan met het Nationaal Archief rondom de verschillende technieken om sociale media te archiveren. De meet-up biedt iedereen die werkt met informatiehuishouding bij het Rijk, of je nu informatiebeheerder, IT-specialist of communicatieadviseur bent, concrete handvatten om sociale media effectief en duurzaam te archiveren, geheel in lijn met de eisen van de Archiefwet. Kijk voor meer informatie en aanmelden: https://www.informatiehuishouding.nl/actueel/activiteiten/2025/02/27/meet-up-social-media-archivering.