De Nederlandse overheid zet in toenemen­de mate informatie­technologie in bij besluitvormingsprocessen. Dit leidt tot steeds meer geautomatiseerde, bestuurs­rechtelijke besluitvorming zonder noemens­waardige menselijke tussenkomst. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het toekennen van toeslagen door de Dienst Toeslagen van de Belastingdienst, het toekennen van uitkeringen door UWV en SVB, het toekennen van studiefinanciering door DUO, of het sanctioneren van bijstandsfraude door gemeenten. Deze ontwikkeling zal naar verwachting aanhouden. Dit biedt kansen maar ook risico’s, bijvoorbeeld voor de informatie­voorziening en rechts­bescherming van burgers. In een ongevraagd advies over de effecten van digitalisering voor de rechts­statelijke verhoudingen wijst de Afdeling advisering van de Raad van State er bijvoorbeeld op hoe burgers op grote schaal in de knel zijn gekomen, waarbij de rechtsstatelijke positie van de burger en rechtsbescherming in het geding zijn door digitalisering binnen de overheid1. Dit heeft ook de toeslagenaffaire pijnlijk duidelijk gemaakt.

Reële rechtsbescherming

Een belangrijk probleem bij geautomatiseerde besluitvorming is de informatieasymmetrie tussen burger en bestuur. Burgers kunnen moeite hebben om zicht te krijgen op de gegevens, aannames en keuzes die aan de geautomatiseerde besluitvorming ten grondslag liggen. Dit bemoeilijkt onder andere het effectief aanvechten van geautomatiseerde besluitvorming bij de rechter. In het licht daarvan formuleerde de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State het AERIUS-toetsingskader in de AERIUS-I uitspraak. Deze zaak ging over de verlening van vergunningen voor stikstofdepositie veroorzakende activiteiten. Voor de berekeningen die in de voorbereidende fasen van het besluitvormingsproces werden gemaakt, werd het AERIUS-softwareprogramma gebruikt2. De Afdeling overwoog dat belanghebbenden de inzet van een programma zoals AERIUS mogelijk als een black box kunnen beschouwen. Het AERIUS-toetsingskader verplicht het bestuur dan ook om bij geautomatiseerde besluit­vorming uit eigen beweging, volledig, tijdig en op een passende wijze de gemaakte keuzes, gebruikte gegevens en aannames openbaar te maken. Dezeinformatieverplichting moet het volgens de Afdeling bestuursrechtspraak mogelijk maken om de gemaakte keuzes en de gebruikte gegevens en aannames te beoordelen of te laten beoordelen en zo nodig gemotiveerd te betwisten, zodat reële rechtsbescherming mogelijk is tegen besluiten die op deze keuzes, gegevens en aannames zijn gebaseerd. Ook stelt deze openbaarmaking de rechter in staat om de rechtmatigheid van deze besluiten te toetsen.