Liegen met cijfers
Tekst Migiza Victoriashoop
Migiza Victoriashoop is redactielid Od
Wie de tv-serie House of Cards kijkt, kent het ongemak: een wereld vol manipulatie en bedrog, waarin Frank Underwoods politieke sluwheid tegelijk afschuw en bewondering oproept. Datzelfde gevoel bekroop me bij het lezen van Liegen met cijfers van Darrell Huff. Het boek toont hoe misleiding ons ongemerkt beïnvloedt. En net als bij House of Cards vraag ik me af: kan ik hiervan genieten terwijl ik weet hoe gevaarlijk het is?
U kunt zich voorstellen dat ik bij het recenseren van een boek dat zich richt op het ontrafelen van gewiekste tactieken voor misleiding en gegoochel met cijfers een vergelijkbaar gevoel kreeg. Gelukkig wist de schrijver me al vrij snel gerust te stellen. Hij had immers een nobel doel om naar analogie van een gepensioneerde inbreker mij de kneepjes van het vak te leren. Niet om zelf inbreker te worden, maar om me beter te wapenen tegen inbrekers. En de kneepjes van het vak leert u absoluut. Aan de hand van voorbeelden legt Darrell – ja, gaandeweg ga je als lezer toch een bijna vriendschappelijke verbintenis voelen met deze ‘gepensioneerde inbreker’ – haarfijn uit met welk gemak het lezerspubliek om de tuin wordt geleid. Cijfers worden veelal als voldongen feiten gepresenteerd. Daarover valt niet te twisten. Het venijn zit ‘m in de wijze waarop ze verkregen zijn.
Roken en schoolcijfers
Dan denkt u waarschijnlijk: moet ik me dan (weer) door zo’n taaie en droge uiteenzetting van een niet-representatieve steekproef in een grootschalig onderzoek worstelen? Niets is minder waar. Ondanks het feit dat dit boek in 1954 verscheen, heeft Darrell heel goed in de gaten dat lezers daar niet op zitten te wachten. Door middel van een heldere en to he point-schrijfstijl zorgt hij ervoor dat de inzichten die hij de lezers wil bieden behapbaar en begrijpelijk zijn. Hierdoor lezen de pagina’s lekker weg. Oh, en voor de visueel ingestelden onder u is er ook wat wils: illustraties – waar de humor niet zelden ontbreekt – die zijn verhaal onderbouwen. Graag wil ik kort wat voorbeelden uitlichten, zodat u een idee krijgt bij wat voor inzichten u kunt verwachten. Neem het voorbeeld over de oorzaak en het gevolg van roken en behaalde schoolcijfers. Een goed en degelijk uitgevoerd onderzoek – inclusief steekproef – op basis waarvan men kon aantonen dat rokende scholieren lagere cijfers haalden dan niet-rokende schoolgenoten. Conclusie: stop met roken om betere cijfers te halen. Het zal u niet verbazen dat antirokers met deze wetenschappelijke onderbouwing in de hand de boer op gingen. Maar – zo weet Darrell toe te lichten – niets is minder waar. Zelfs bij een degelijk uitgevoerd onderzoek kan bij het concluderen de klassieke post hoc ergo propter hoc-fout gemaakt worden: B volgt op A, dus dan moet A de oorzaak van B zijn.
Betekenisloos
Het mooiste voorbeeld kwam voor mij voor in het hoofdstuk “Veel gedoe om niks”. Toegegeven – mijn aantrekkingskracht tot dit hoofdstuk is ook ingegeven door mijn zwak voor dramatiek – maar deze zes pagina’s tellende uiteenzetting is zeker de moeite waard. Hierin wordt namelijk uitgelegd hoe aantoonbare wiskundige verschillen uit onderzoeken betekenisloos zijn in de werkelijkheid. Zoals het man-vrouwverschil bij lezers- onderzoeken. Toch worden er vaak grote conclusies aan verbonden en wordt ermee te koop gelopen in de media. Maar wat zegt dat verschil nou echt? Al met al kan ik zeggen dat Liegen met cijfers het lezen absoluut waar is. Met de gegeven voorbeelden, het bij tijd en wijle struikelen over woorden als statistipulatie en de verhalende schrijfstijl leest u dit boek binnen een wip en een zucht uit. En bent u voor het leven gewapend tegen statistische misleiding.
