Ongeveer anderhalf jaar geleden zat ik regelmatig tussen de archiefdozen in de studiezaal in het Nationaal Archief. In een aparte ruimte lagen voor mij op meerdere tafels een groot aantal dossiers met daarin de vele documenten uit het onderzoek naar de oorzaak van de vliegramp in de Bijlmer op 4 oktober 1992. Naar aanleiding van een unaniem aangenomen motie in de Tweede Kamer wilde de Kamer namelijk graag van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding weten of het mogelijk zou zijn de openbaarheid van deze dossiers te vergroten. Vanwege inter­nationale verplichtingen zou het namelijk tot 2068 duren voordat die dossiers volledig openbaar werden. Voordat we als Advies­college hier iets over zouden kunnen zeggen, moesten we eerst weten wat er nu precies in die dossiers zat en dat betekende archief­onderzoek. Voor de uitkomsten van het archief­onderzoek en het antwoord op de vraag van de Tweede Kamer verwijs ik graag naar ons advies Geen afgesloten hoofdstuk (maar verklap hier alvast het korte antwoord: ja, we kunnen de openbaarheid van het archief vergroten).

Beperkt perspectief

Wat op mij altijd indruk maakt bij het doorspitten van de archieven is hoe gedetailleerd een archief kan zijn. Aan de andere kant ben ik mij er ook altijd van bewust dat archieven nooit het hele verhaal kunnen vertellen, hoe gedetailleerd ze ook zijn. Ze zijn immers opgetekend door instanties die werken vanuit een bepaalde taakopvatting – in dit geval moest de Raad voor de Luchtvaart de oorzaak van de ramp achterhalen en verzamelde als vanzelf­sprekend informatie daarover. Ook dit archief schetst, net als alle andere archieven, dan ook een beperkt perspectief. Het is informatie uit andere bronnen die het verhaal compleet (kunnen) maken. Soms zijn dat andere archieven, maar vaak ook komt de informatie uit andere bronnen. Voor mij waren dat de bijeen­komsten met de bewoners van de Bijlmer­meer: mensen, oud en jong, die de ramp van dichtbij hadden meegemaakt. Die nog elke dag geconfronteerd worden met de gevolgen van dat noodlottige vliegtuig­ongeval. En nog de nodige vragen hadden.

Geruchten

Een voorbeeld van archieven die een cruciale rol spelen in maatschappelijke waarheidsvinding is de Bijlmervliegramp. Op 4 oktober 1992 stortte een vracht­vliegtuig, een Boeing 747 van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al, neer op een flatgebouw in de Amsterdamse Bijlmermeer. 43 mensen kwamen om, honderden raakten gewond en velen kampten jaren later nog met gezondheids­problemen. Al snel ontstonden er vragen over de toedracht van de ramp, waaronder over de lading van het vliegtuig. De overheid stelde eerst dat er geen gevaarlijke stoffen aan boord waren, maar geruchten over het transport van chemische en misschien zelfs wel nucleaire materialen hielden hardnekkig stand. Journalisten, bewoners en wetenschappers probeerden vervolgens duidelijkheid te krijgen over de lading, maar liepen her­haaldelijk tegen gesloten deuren aan. Al is de ramp inmiddels meer dan 30 jaar geleden, betrokkenen hebben nog dagelijks te maken met de gevolgen ervan, en hebben ze het boek nog altijd niet kunnen sluiten. In het archief over de Bijlmervliegramp zijn inderdaad vele vrachtbrieven te vinden. Dat is echter niet de enige plek waar informatie over de lading te vinden is. Veel informatie rondom de lading is bijvoorbeeld ook te vinden in het archief van de Parlementaire Enquêtecommissie over de vliegramp in de Bijlmermeer. Het is vooral belangrijk dat mensen zelf kunnen bekijken en beoordelen wat voor informatie er in de archieven zit, en met eigen ogen kunnen zien wat er in de vrachtbrieven staat en zelf de beoordeling kunnen maken of zij dit geloofwaardig achten of niet.

Lof en kritiek

Na de Tweede Wereldoorlog werden in het kader van de bijzondere rechtspleging dossiers aangemaakt van Nederlanders die werden verdacht van collaboratie met de Duitse bezetter. Het is dan ook een zogenaamd daderarchief. Uiteindelijk zijn al deze dossiers verzameld in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Het CABR bevat dan ook tienduizenden documenten over processen, getuigen­verklaringen en vonnissen. Lange tijd bleef het CABR gesloten voor het grote publiek. Pas na overbrenging van het CABR naar het Nationaal Archief in 2001 konden meer mensen – weliswaar onder strikte voorwaarden – delen van het archief inzien. Dat de openbaarheid beperkt was, kwam vanwege de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer van nog levende personen in het archief. Op 1 januari 2025 kwam daar verandering in: het CABR werd gedigitaliseerd en openbaar. Dit leidde tot zowel lof als kritiek. Maar nabestaanden van slachtoffers konden eindelijk op een makkelijke manier zoeken naar hun omgekomen familieleden. Nabestaanden van collaborateurs vreesden dat (verborgen) familiegeschiedenissen zouden worden opgerakeld.