Emotionele toegankelijkheid
Tekst Ilse Rombout en Migiza Victoriashoop
Ilse Rombout is projectleider digitale toegankelijkheid Stadsarchief Amsterdam en Migiza Victoriashoop is redactielid Od
Digitale toegankelijkheid is niet hetzelfde als echte toegankelijkheid. Daarvoor is ook een emotionele dimensie nodig. Bij het Stadsarchief Amsterdam wordt deze toegepast.
Los van tech-dogmatici zal vrijwel iedereen erkennen dat digitale toegankelijkheid niet de enige invulling van toegankelijkheid is. Of dat het dat op z’n minst niet zou moeten zijn. Zo gaf Charles Jeurgens in De kritische bezoeker (2023) aan dat digitale toegankelijkheid de beschikbaarheid van bronnen bevordert, maar daarmee niet per se de toegankelijkheid. Hij positioneert daarbij ook een tegenhanger van digitale toegankelijkheid: de emotionele dimensie. Gedachten als “soft gedoe” of “de archivaris is neutraal en objectief, dus emoties hebben niets met ons werk vandoen” zullen vast door u heen schieten. Maar gun uw auteurs een moment om toe te lichten waarom deze dimensie van emoties juist in de archieven een cruciale rol speelt om de volgende stap te zetten in het bereiken van opnieuw een breder publiek. Waar digitale toegankelijkheid een boost gaf aan beschikbaarheid, kan emotie de katalysator vormen waarmee meer groepen in de samenleving herkenning vinden in onze archieven.
Systematische machtsongelijkheid
En dat is belangrijk. Want onze archieven zijn vaak gevormd rondom, en soms zelfs vanuit systematische machtsongelijkheid. Hele gemeenschappen zijn in de Nederlandse archieven niet alleen niet benoemd, maar vaak ook verkeerd benoemd, of omschreven vanuit een ander perspectief dan dat van de gemeenschap zelf. Bij emotionele toegankelijkheid kijken we niet alleen naar de beschikbaarheid van stukken, maar naar de context waarin de stukken beschikbaar gesteld worden. Voor deze vorm van toegankelijkheid bestaat (vooralsnog) geen eenduidige definitie. Maar er zijn wel sporen te vinden die de archiefprofessional op weg helpen in het duiden van dit concept. Zo zei gerenommeerd archivaris, historicus en emeritus hoogleraar archiefwetenschap (UvA) Theo Thomassen ooit dat toegankelijkheid inhoudt dat men zich erkend en herkend voelt in de manier waarop archieven gerepresenteerd worden. En zijn opvolger aan de UvA Charles Jeurgens geeft aan dat toegankelijkheid verder reikt dan relevante informatie in technische zin te kunnen identificeren. Vanuit onderzoekers en individuen/groepen die interacteren met archiefbronnen komen kritische geluiden over de manier waarop bronnen beschreven zijn of teruggevonden zouden moeten worden. Daar is bijvoorbeeld het te pas en te onpas gebruiken van het woord Indisch bij mensen die uit voormalig Nederlands-Indië lijken te komen. Of de eenzijdige of zelfs foutieve manier waarop gastarbeiders in de archieven geduid worden. Uit veel stukken blijkt dat deze groep migranten zich verenigde en veerkracht toonde daar waar ze onrechtvaardig behandeld werden. Waarom komt dit zo weinig naar voren in de manier waarop archieven toegankelijk zijn of worden gemaakt? Deze vraag – of een variant daarop – is veelvuldig op tafel komen te liggen in samenwerkingen die het Stadsarchief Amsterdam is aangegaan om bronnen van en over ondergerepresenteerde groepen (beter) toegankelijk te maken.
In de praktijk
Om wat hiervoor beschreven staat te concretiseren nemen we u mee in een praktijkvoorbeeld. Sinds enkele jaren werkt het Stadsarchief samen met Imagine IC – een erfgoedinstelling in Amsterdam-Zuidoost die door middel van participatief erfgoedwerk actuele en sociale verhoudingen documenteert. Binnen deze samenwerking verzamelt Imagine IC biografische archieven van iconen uit Zuidoost – om zo de verhalen en impact van individuen uit het stadsdeel te bewaren – en zorgt het Stadsarchief ervoor dat de duurzame toegankelijkheid gewaarborgd is. In het toegankelijk maken van deze archieven stak de emotionele dimensie al vrij snel de kop op. Bij de inventarisatie van het archief van buurtwerker Heero Viel lieten we onze archivaris zelfstandig de beschrijvingen maken. Een werkwijze die u ongetwijfeld bekend voorkomt. In dit geval werd echter al snel duidelijk dat de verhalen die Heero verteld had tijdens het verzamelwerk door Imagine IC, geen neerslag hadden in de inventaris. Het systematisch verwerken van de archiefstukken leverde een vakkundig zoekinstrument op met bondige beschrijvingen als “Theater” bij foto’s. Maar de daarbij door Heero geschetste context waarmee “Theater” betekenisvol moest worden, was verloren gegaan. En daarmee ook een stukje herkenning van zijn eigen archief.
Afbeelding 1
Afbeelding 2 – uit onderzoek Ella Bailey, Stadsarchief Amsterdam
Ik-persoon
Dit vormde aanleiding om op zoek te gaan naar een werkwijze waarmee er beter recht kon worden gedaan aan de context waarin archiefvormers hun stukken plaatsen. De gesprekken die Imagine IC met de iconen uit het stadsdeel voerde, vormden het uitgangspunt. In die gesprekken kwamen veel aanknopingspunten aan bod om betekenisvollere beschrijvingen bij stukken te maken, zoals gebeurtenissen, locaties en uitingen van emoties. Op basis van die gesprekken zijn vervolgens – door de archivaris – interviews afgenomen met de archiefvormer om deze daarna uit te werken tot beschrijvingen. In de afbeelding (1) ziet u daar een voorbeeld van. Dit is een beschrijving uit het archief van Toon Borst – sociaal-cultureel werker en buurtbewoner van de Bijlmer. Wat daarin opvalt is dat de archiefvormer vanuit de ik-persoon “spreekt”. Iets wat niet gebruikelijk is in beschrijvingen, maar het bood de archiefvormer de kans om de nadruk te leggen op punten die hij belangrijk vond en de herkenning in zijn verhaal te borgen. Daarnaast worden er referenties gemaakt naar plekken die buitenstaanders op het eerste gezicht niet zoveel zeggen, maar voor de bewoners van Zuidoost herinneringen oproepen aan een gedeelde geschiedenis. Iets wat hen bindt en vanwaaruit ze zoeken in bronnen die over die geschiedenis vertellen.
Contextentiteiten
Naast de beschrijvingen op zichzelf is ook gekeken naar de toepassing van de beschrijvingsstandaard Records in Contexts (RiC). Bij deze standaard vormen context-entiteiten zoals personen, locaties en gebeurtenissen een belangrijke rol bij het toegankelijk maken van bestanddelen. Dat betekent dat – meer dan ooit – bij het beschrijven van bronnen voldoende context moet worden vastgelegd. In het traject van het archief van Toon Borst is hier rekening mee gehouden bij het afnemen van de interviews. In afbeelding (2) ziet u een modellering van een beschrijving uit het archief van Toon. Er zijn diverse contextentiteiten gebruikt, waardoor er via meerdere ingangen toegang is tot een bestanddeel. In het geval van de tekst van Toon over de herdenking een week na de Bijlmerramp bijvoorbeeld via de locatie Europaplein. Daarnaast ziet u ook dat in de beschrijving zaken zijn meegenomen die Toon belangrijk vond om mee te geven. Hierdoor hebben we rijkere beschrijvingen kunnen maken dan wanneer we als archiefprofessionals deze beschrijvingen zouden hebben gemaakt. Dit archief is nog in bewerking.
Hoe verder?
In het voorbeeld van de beschrijvingen bij het archief van Toon Borst gaan digitale en emotionele toegankelijkheid hand in hand. Bij het ontsluiten van archieven is gekeken hoe de techniek ten dienste kan staan van de verhalen die Toon te vertellen heeft. Om op die manier een contextrijkere inventaris te leveren aan zoekers. Of deze nu herkenning zoeken of juist feitelijkheden, beide krijgen een plek. Zijn we er al? Zeker niet. Binnen het Stadsarchief passen we de lessen uit de samenwerking toe op een aantal andere archieven. We laten emotionele toegankelijkheid steeds meer een vanzelfsprekendheid zijn in het archiveringsproces. Er is (nog) geen eenduidige definitie voor emotionele toegankelijkheid, maar het Stadsarchief heeft inmiddels wel een werkdefinitie: het beschikbaar maken van voor de gerepresenteerde gemeenschap herkenbare context van stukken met als resultaat (gedeeltelijke) opheffing van machtsongelijkheid binnen het archief. We zijn benieuwd: hoe kijkt u hier als collega naar? We gaan graag in gesprek.
