The Digital Decade beschrijft de lange­termijnvisie van de Europese Commissie om Europa te transformeren en te versterken op het gebied van digitalisering. De ambitie is om tegen 2030 Europa als een gezaghebbende digitale entiteit te positioneren. The Digital Decade richt zich op verschillende aspecten van digitalisering en stelt ambitieuze doelen om het digitale potentieel van Europa te benutten. Deze gidsrol in het digitale tijdperk dient economische groei te bevorderen, innovatie te stimuleren en de bescherming van (persoons)gegevens te waarborgen. Europa balanceert met deze visie tussen het Amerikaanse model. dat bijna compleet uitgaat van de vrije markt, en het Chinese model, dat gebaseerd is op de almacht van de centrale overheid. Als onderdeel van The Digital Decade is de European Data Strategy ontwikkeld. Deze heeft tot doel een gemeenschappelijk kader te bieden voor het delen, gebruiken en beschermen van gegevens in de gehele Europese Unie. De nadruk ligt op het creëren van een interne markt voor gegevens en het versterken van de digitale soevereiniteit van Europa. De interne markt voor gegevens sluit aan bij de regels rondom de inrichting van de interne markt voor goederen, diensten en mensen. Vrij vervoer van deze zaken is inmiddels gemeengoed dat zich tot in de haarvaten van de Europese identiteit heeft genesteld. Deze beweging dient uiteraard gepaard te gaan met het waarborgen van Europese waarden en grondrechten. Met de Open Data Richtlijn en de DGA wordt een wettelijke basis gegeven ter uitwerking van deze strategie.

Neutraal en transparant

In 2003 werd de gemeenschappelijke Europese basis voor hergebruik van overheidsinformatie gelegd met de Richtlijn inzake hergebruik van overheidsinformatie. Deze richtlijn, na amendering in 2013, is in Nederland geïmplementeerd in de Wet hergebruik van overheidsinformatie (Who). Op 16 juli 2019 werd de Open Data Richtlijn aangenomen. De Open Data Richtlijn (ODR) verplicht een met een ‘publieke taak belaste instelling’ om gegevens onder bepaalde voorwaarden beschikbaar te stellen voor hergebruik met als doel het stimuleren van transparantie, innovatie en economische groei. Net als de creatie van een gelijk speelveld voor het gebruikmaken van deze informatie, want exclusieve overeenkomsten voor hergebruik van overheidsinformatie met derde partijen zijn uit den boze. Met de Wet implementatie Open data richtlijn (Wiodr) wil de Nederlandse overheid een inhaalslag maken om de regels in de Who op te laten nemen. De Archiefwet uit 1995 voldoet al voor het grootste deel aan de verplichtingen rond hergebruik. Hierin is geregeld dat iedereen kopieën van openbare archieven kan maken of op zijn kosten kan laten maken, dat digitale informatie samen met de metadata in een machinaal leesbaar format beschikbaar wordt gesteld, dat digitalisering voor hergebruik niet verplicht is maar er wel een inspanningsverplichting geldt en dat er geen licentievoorwaarden van toepassing mogen zijn die hergebruik beperken.

Beschermde gegevens

Een van de doelen van de DGA is om een kader te schetsen met mechanismes voor hergebruik en het eenvoudiger onderling delen van bepaalde overheidsinformatie die onderworpen is aan rechten van anderen (zoals statistische en handelsgeheimen, intellectueel eigendom en persoonsgegevens) en nu buiten de reikwijdte van de ODR vallen. De (nationale) Uitvoeringswet hiervan ligt momenteel bij de Raad van State. De verordening probeert met regels en waarborgen zoals (pseudo)anonimiseren, vertrouwelijkheidsovereenkomsten en toegang tot gegevens in exclusieve verwerkingsomgevingen, hergebruik van deze bijzondere datacategorieën mogelijk te maken waarbij het beschermde karakter in stand blijft, te faciliteren. Bij de DGA wordt ook een gelijk speelveld beoogd: overheidsorganisaties die bepaalde bijzondere datacategorieën voor hergebruik aanbieden, zijn verplicht om neutraal en transparant te handelen met een verbod op exclusieve overeenkomsten. Belangrijk om te vermelden is dat de DGA alleen kaders voor hergebruik geeft als er al een grondslag in het nationale recht bestaat. Als er nu geen grondslag is om beschermde gegevens voor hergebruik beschikbaar te maken, mag dat straks nog steeds niet. Omdat er – vooralsnog – geen nieuwe grondslagen gecreëerd worden, is de directe impact beperkt.

Wet op het CBS

Een goed voorbeeld van een bestaande grondslag in Nederland is te vinden in artikel 41 van de Wet op het CBS. Die maakt het mogelijk om ten behoeve van wetenschappelijk en statistisch onderzoek toegang tot gegevens te verlenen. Deze grondslag valt onder het regime van de DGA. Voor wetenschappelijk en statistisch hergebruik wordt het CBS ook het bevoegde orgaan om ondersteuning te bieden bij het beschikbaar maken van gegevens. Voor andere doeleinden voor hergebruik wordt momenteel nog naar een bevoegd orgaan gezocht. De DGA introduceert ook een centraal informatiepunt (datacatalogus) waar informatie over hergebruik te vinden is (Data.overheid.nl). Overheidsorganisaties die datasets voor hergebruik aanbieden moeten dat kenbaar maken via dit portaal van Logius en deze informatie wordt ook op Europees niveau beschikbaar gemaakt en beheerd.

Data spaces

Deze verdere juridische aanscherpingen van de omgang met gegevens zorgen in de eerste plaats niet voor een (veel) grotere uitvoeringslast, maar bieden wel kansen om samenwerking tussen databeheer en informatiebeheer te vergroten en samen het belang van duurzame toegankelijkheid verder te cultiveren. Hoe meer nadruk er komt op hergebruik van gegevens en informatie, des te prominenter de randvoorwaarde om het informatiebeheer op orde te hebben wordt. Het draait dus niet alleen maar om compliance maar vooral ook aan het onder de aandacht brengen van de belofte die de stimulering van hergebruik met zich meebrengt. Met de kanttekening daarbij dat het voor overheidsorganisaties uiteraard wel in de eerste plaats van belang is om inzichtelijk te hebben wat je qua (beschermde) gegevens in huis hebt en of dit binnen het regime van de genoemde wetten valt. Een toename in hergebruik van gegevens kan zorgen voor een grotere behoefte aan het vakmanschap van de informatiebeheerder door het ordentelijk documenteren, standaardiseren en archiveren van gegevens. Er gaat ook een synergetisch effect vanuit: hergebruik vereist verbeterde organisatie en opslag van gegevens waardoor ze gemakkelijker toegankelijk zijn en bruikbaar blijven voor de lange termijn. Actief hergebruik van gegevens kan leiden tot een grotere vraag naar duurzaam toegankelijke gegevens. Zeker wanneer de waarde van gegevens in de interne markt voor een alsmaar uitdijend netwerk van gebruikers toeneemt, die hergebruik als een no-brainer zien. De wetten zijn dan vooral een stok achter de deur en randvoorwaardelijk voor de inrichting van Europese (sectorale) data spaces rond onderwerpen als energie en mobiliteit.