Willen we dit, en kunnen we dit met goed fatsoen uitleggen? Met deze twee vragen raak je het thema van digitale ethiek. Bij de gemeente Utrecht komen we – net zoals iedere andere overheid – genoeg van onze dagelijkse digitale dilemma’s tegen. Om de gesprekken rond deze dilemma’s op een gestructureerde manier te voeren en om digitale ethiek als thema in onze organisatie te borgen, hebben we dan ook een methode ontwikkeld: Uthiek. Met Uthiek (Utrechtse ethiek) zorgen we ervoor dat we verantwoord digitaliseren. We willen natuurlijk zo veel mogelijk gebruikmaken van de kansen die nieuwe technologieën ons bieden, terwijl we het risico op ongewenste neveneffecten willen voorkomen. Zo ook wanneer het met de Data Governance Act (DGA) relatief gezien makkelijker wordt om data met andere partijen te delen. Als adviseur Uthiek ben ik zulke cases vaker tegengekomen. We willen bijvoorbeeld data over uithuisplaatsingen delen met onze ketenpartners om mensen nog sneller te kunnen helpen. Of we willen ANPR-data met het CBS delen voor betere beleidsvorming. Het voeren van ethische gesprekken kan op sommige mensen als zwaar of moeilijk overkomen. En dat terwijl ethisch verantwoord handelen juist bij veel ambtenaren in de aard van hun werk zit. Je bent niet voor niets bij een publieke organisatie gaan werken; je wilt iets goeds doen. Misschien wil je binnen je samenwerkingen wat meer ruimte nemen voor ethiek maar heb je geen idee hoe je daaraan moet beginnen? Vanuit de Utrechtse praktijk geef ik je graag wat handvatten mee. Het ABC van digitale ethiek, als het ware.

Accountability

Als overheidsorganisatie moeten we – wanneer gevraagd – onze keuzes goed kunnen verantwoorden; zo legitimeren we immers wat we doen. Wanneer we intensiever data willen uitwisselen, lopen we het risico dat bepaalde keuzes of uitwisselingen lastiger te traceren zijn. Gelukkig biedt de DGA ook wat concrete handelingsopties om dit risico te verminderen. Daarnaast kunnen we ons ook proactief verantwoorden. We hebben vaak de neiging om alles qua techniek en compliancy achter de schermen goed te willen regelen, zonder dit ook gelijk effectief over te brengen naar de belanghebbenden die worden geraakt. Juist wanneer we meer data gaan uitwisselen en het vertrouwen in de overheid er weleens beter voor heeft gestaan, is het extra van belang om mensen goed mee te nemen in de keuzes die we maken. Vraag jezelf in dit geval: wat ik goed probeert te regelen, komt dat ook daadwerkelijk goed over?

Beheersbaarheid

Er zijn in ieders team, afdeling of organisatie keuzes te maken waarmee je het ethische gesprek kunt faciliteren. En waarmee je digitale ethiek sterker kunt borgen. De kern ligt in vaste expertise, een vaste methode en vaste controle. Zo kun je inhoudelijke kennis over het thema een centrale plek geven door iemand de titel (en bijbehorende tijd) van ethische officer te geven, of door het een vaste plek te geven binnen vakgroepoverleggen of andere gremia. Binnen Utrecht hebben we de expertise gebundeld binnen het team Uthiek bij het CIO Office. Van hieruit kunnen we vanuit een vrij centrale plek de rest van de organisatie voorzien van ethisch advies. Dit werkt voor ons, maar ik moedig je vooral aan om uit te zoeken wat voor vorm er binnen jouw context past. Voor consistentie in je gesprekken kan het helpen om een vast instrument of gespreksmethode aan te houden. Gelukkig hoef je hier het wiel niet opnieuw uit te vinden. Haal bijvoorbeeld je inspiratie uit De Ethische Data Assistent (DEDA), het Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmen (IAMA) of uit de Begeleidings- ethiek. De Uthiek-methode hebben we doorontwikkeld vanuit DEDA om nog beter bij de behoeftes binnen onze organisatie te passen.

Spanning

Er bestaat een lichte spanning tussen ethiek en compliancy. Over het algemeen wil je voorkomen dat digitale ethiek een vraagstuk van compliancy wordt. De wenselijkheid van je digitale oplossingen en de spanningen die daarbij komen kijken, wil je niet reduceren tot een checklist omdat je daarmee het gesprek kunt platslaan. Tegelijkertijd wil je wel een structuur of leidraad hebben waarmee je kunt nagaan of je binnen een discussie nog belangrijke punten over het hoofd hebt gezien of niet. Wat in de gemeente Utrecht hiervoor een uitkomst is geweest, is het vaststellen van het Utrechts waardenmodel. Dit model bestaat uit acht ethische waarden die centraal staan in onze digitaliserings- trajecten. Hier leggen we binnen adviesgesprekken dan ook de nadruk op. Deze waarden hebben we grotendeels overgenomen van het Ethisch Raamwerk van het Rathenau Instituut. In samenwerkingen waar we data delen met partners, springt de waarde “controle op technologie” vaak naar voren. Waar ligt het eigenaarschap, wie heeft wat voor toegang, is gedeelde data herleidbaar en is er kritisch nagedacht over dataminimalisatie?